Jaar: 1948

Herkennen van creatieve gedachte is noodzaak

“HIER kom ik met mijn viool en nou moet je mijn visie van Beethoven’s vioolconcert es horen!” Het is best mogelijk, dat een of ander groot violist met deze gedachte het podium betreedt. En nu kan het, dat die visie een groot publiek overtuigt, er zullen echter altijd mensen zijn, die vinden, dat die violist geen “Beethoven” te horen gaf. En die afkeurende meningen lopen onderling ook misschien weer uiteen.

Het is duidelijk, dat niet slechts één wijze van interpretatie de goede is, maar dat er ettelijke mogelijk zijn. Men heeft naar de best mogelijke oplossing gestreefd door als stelregel voor te schrijven: “Speel die noten mèt de aanwijzingen, precies zoals de componist ze noteerde. Die noten zijn immers de neerslag van zijn gedachten?” Twintig uitvoerenden, die zo te werk gaan, zullen nochtans twintig geheel verschillende vertolkingen geven. Waardoor? Door verschillen in techniek, in temperament bijvoorbeeld.

Een voorbeeld uit de toneelwereld: Laat Gijsbrecht door een acteur met een tenor spelen en men krijgt met zekerheid een ander resultaat dan wanneer iemand die rol vertolkt, die een bariton bezit. En dan zijn er ook nog psychologische verschillen. Welke van de twee lijkt nu het meest op de Gijsbrecht van Vondel? Bij het stellen van die vraag staat op de achtergrond eigenlijk de gedachte dat de Gijsbrecht, zoals de vraagsteller zich hem voorstelt, overeenkomt met die van Vondel. Onze persoonlijke, subjectieve voorkeur speelt hier dus een rol.

Hieruit volgt, dat absolute objectiviteit niet eens mogelijk is. Het compromis om dan maar zoveel mogelijk de aanwijzingen van de maker – dichter of componist – op te volgen, lijkt gemakkelijker uitvoerbaar dan het in feite is. Hoe langzaam is een andante bij Mozart of bij Beethoven? En hoe snel is een allegro van Schubert? Is dat vastgesteld?

Bij de beantwoording van deze vragen dient men er van uit te gaan, dat deze indicaties niet zijn vastgelegd door een absoluut tempo, maar bepaald worden door de geest van het werk. Een andante in de ene compositie kan, uitgaande van de scheppende gedachte, die er aan ten grondslag ligt, veel sneller moeten worden gespeeld dan in een ander werk.

Kernpunt: “adem”

En hier raakt men het kernprobleem van datgene, wat men samenvat onder de naam “vertolking”, “interpretatie”. Het is vóór alles noodzakelijk de creatieve idee van een kunstwerk te herkennen, het wezen, de geest er van, of nóg duidelijker uitgedrukt: de adem. Hier staan we immers aan het begin, aan de oorsprong van de scheppingsdaad; hier werd de componist geïnspireerd, in-geblazen.

Om zover te geraken, dat men in staat is die adem te herkennen, is veel nodig: kennis van historische gegevens, bestudering van aesthetische problemen en stylistische bijzonderheden. Het ligt voor de hand, dat aan al deze voorwaarden door lang niet alle executanten wordt voldaan. En dan ontstaat een uitvoering, waarin wezen heeft plaats gemaakt voor schijn.

Die schijn komt men in de concertzalen in twee vormen tegen: òf men speelt met “gevoel”, d.w.z. men drukt op het werk de stempel van zijn eigen gevoel, of men speelt objectief, droog en natuurgetrouw het notenbeeld, zonder meer. Beide uitvoeringsmethoden zijn onjuist, want niet beheerst door de principiële adem van het werk zelf.

Houvast: de maat

Waaraan kan de herschepper dan die adem herkennen? Adem is immers een begrip van immateriële aard? Maar diezelfde adem tracht zich te manifesteren, zoekt zich een vorm, en wordt tot ademing met een aan bepaalde wetten onderworpen regelmaat. En dit laatste biedt ons enig houvast: de maat. De ademing van een werk openbaart zich in kleinere ademingen (muzikale “zinnen”) en die weer in nòg kleinere (maten), die op hun beurt weer terug te brengen zijn tot tèleenheden.

Het zal dus de taak van de herschepper zijn van achteren af aan te beginnen: hij zal van kleine verdelingen moeten geraken tot grotere: die fragmenten zal hij weer moeten groeperen tot een groter geheel. En hieruit komt de reconstructie voort van de creatieve idee van het werk. Na de reconstructie moet dan ten slotte de her-beleving volgen, die zorgt, dat de geest van de compositie “levend” wordt overgebracht. Pas dan kan men zeggen, dat de uitvoering be-zield was, d.w.z. bezield door de componist in de eerste plaats, deels natuurlijk ook door de persoonlijkheid van de vertolker. Het eerste mag echter nooit ontbreken. Blijft dit achterwege, dan hoort men een willekeurig muziek maken, dat interessant en zelfs boeiend kan zijn in de beste gevallen. Dat betreft dan misschien een violist, die het podium betreedt met de gedachte: “Hier kom ik met mijn viool en nou moet je mijn visie van Beethoven’s vioolconcert es horen!”

LEX VAN DELDEN

Vóór alles wil ik dát deel van het publiek geruststellen, dat Woensdagavond in de volle, Kleine Zaal van het Amsterdamse Concertgebouw discussies voerde over de vraag, of het een spook was, dat verantwoordelijk gesteld moest worden voor het zachte zingen bij het recital door de pianist Nicolai Orloff. Neen, ongerusten, het was geen spook, het was Orloff zélf, die zich bij het spelen begeleidde met vaag geneurie. Niet slechts merkwaardig was deze muzikale opluistering van een piano-avond, maar bovendien bijzonder storend. Want, nietwaar, het valt niet mee een hele avond lang in de onzekerheid te verkeren of een spook in uw nabijheid rondwaart……

Maar nu, in ernst: dit pianospel had iets ziekelijks, iets, dat griezelig was. Ik herinner me Orloff van vroeger: een grandioos, sterk persoonlijk kunstenaar. Daarvan was nú nauwelijks iets te herkennen; het was alles beangstigend automatisch, alsof zijn gedachten elders toefden. Zo was het in Beethoven, in Chopin, in Ravel. Automatisch, geroutineerd was dit spel, het miste ruggegraat, het was doezelig en vlak.

Slechts één keer heb ik de grote kunstenaar kunnen herkennen: in Scriabine’s étude, waar plotseling bezetenheid in de plaats trad van emotieloos technisch vertoon. Ik vraag mij af, wat er aan de hand is met Orloff. Een tijdelijke inzinking? Wie zal het zeggen?? Mogelijk brengt de toekomst een antwoord.

LEX VAN DELDEN

De Kerstmatinée, Zondagmiddag in de grote Concertgebouwzaal, heeft Amsterdam musiceren van matig gehalte bezorgd. Ook het optreden van de pianist Nicolai Orloff heeft de lauwe, matige stemming, die het concert kenmerkte, niet kunnen doen oplaaien. Want de vertolking, die hij van Rachmaninow’s tweede pianoconcert gaf, kwam niet uit boven een knap, maar geroutineerd, vlak en weinig bezield musiceren, waarbij Hein Jordans voor een begeleiding zorgde, die zich vooral in het eerste deel met moeite aan de solopartij aanpaste.

Weber’s ouverture “Oberon”, waarmee de middag was geopend, werd correct en gedisciplineerd gespeeld, maar weinig poëtisch en het juichende einde had meer van een bijzonder krijgshaftige mars. De tot slot uitgevoerde zevende symphonie van Beethoven dirigeerde Jordans beheerst en straf, zo straf, dat er tussen en naast al die noten net geen ruimte bleef voor muziek.

LEX VAN DELDEN

Amsterdam heeft gisteravond Hubert Cuypers hartelijk ontvangen, toen hij de trappen afdaalde naar het podium van de grote Concertgebouwzaal om zijn Kerstoratorium te dirigeren. En al moet de officiële huldiging nog plaatsvinden – 26 December wordt hij 75 jaar – het applaus, waarmee men hem begroette, zal Cuypers duidelijk hebben gemaakt hoe de hoofdstad hem weet te waarderen.

De Koninklijke Christelijke Oratorium Vereniging heeft van Cuypers’ merkwaardige Kerstoratorium de bezieling doen uitstralen, die hij bedoeld heeft uit te drukken. Een merkwaardig werk, wijl de vocale partijen afwisselend zingen en spreken. Het Utrechts Stedelijk Orkest verzorgde het instrumentale gedeelte gedisciplineerd en mooi van klank, en ook de solisten Greet Koeman en Laurens Bogtman leverden opvallende prestaties. Herman Nieland zat aan het orgel.

Cuypers leidde het geheel met vaste hand; de bloemen die hij voor de pauze kreeg aangeboden, vertolkten de dankbaarheid van het koor voor de jarenlange, succesvolle samenwerking. Burgemeester d’Ailly woonde het concert bij.

Tegelijkertijd gaf de zangeres Jouck Cuperus een recital in de Kleine Zaal, waarvan ik het deel na de pauze hoorde. Daaruit bleek duidelijk muzikaliteit en intelligentie, waardoor zij bijna voortdurend weet te boeien. Haar mooie altstem klinkt in niet alle registers even goed, met name in de hoogte wordt de klank wat scherp. In liederen van Debussy en de Falla, waarin vooral de prachtig genuanceerde pianobegeleiding van Hans Henkemans trof, vielen de technische tekorten van de zangeres echter in het niet bij de doorleefde, bezielde voordracht.

LEX VAN DELDEN

STEL u voor, een langwerpige tafel, bedekt met een groen kleed, op het podium van Amsterdams kleine Concertgebouwzaal. Dat was gisteravond het geval. Er achter namen vier dames en vier heren, te zamen vormend de “BBC-Singers”, op stoelen plaats; en er vóór, eveneens op een doodgewone stoel, met de rug naar het talrijke publiek, dirigent Leslie Woodgate.

Een niet alledaags schouwspel, een koor op deze gemoedelijke, huislijke wijze, wars van elk uiterlijk vertoon, te zien zingen. Overigens was er meer, dat men niet elke dag meemaakt. Want wanneer hebt gij, ernstige concertbezoeker, in deze muziektempel zèlf meegezongen? Een eenvoudig Engels kerstlied wel is waar was het, maar wij hebben meegedaan, vijf keer het refrein en het hele slotcouplet van “The first Nowell”. En Leslie Woodgate dirigeerde óns! Dat gebeurt toch waarlijk niet vaak.

Over het wonderlijk volmaakte zingen van dit ensemble kan ik kort zijn: een welhaast instrumentale zuiverheid, een ongehoord rijk-genuanceerde zangtechniek (welk een pianissimo!), en een bijzonder hoogstaande zangcultuur, ziedaar eigenschappen, die in een uitgebreid programma van Engelse madrigalen, kerkmuziek, volks- en Kerstliederen koorzang van de allerhoogste orde te genieten gaven. Vooral de oude kerkmuziek werd zo tot een belevenis, van een zeldzame ontroering.

Het was jammer, dat het gedeelte na de pauze van programmasamenstelling een aanmerkelijk lager niveau had dan dat er vóór: want die aardige Engelse volks- en Kerstliedjes zijn eigenlijk toch wel wat goedkoop. Het concert, dat onder auspiciën stond van het Genootschap “Nederland-Engeland”, was geopend met de beide volksliederen.

LEX VAN DELDEN

De Bond van Amsterdamse Zangverenigingen heeft gisteravond op het Bondsconcert in de volle grote Concertgebouwzaal blijk gegeven ernst te maken met de sanering van het koorrepertoire. Van de werken, die de zeven optredende koren uitvoerden, was verreweg het grootste deel van een goed niveau en dat Amsterdam over genoeg stemmenmateriaal beschikt, bleek overduidelijk.

Dat moeilijke koorwerkjes als die van Palestrina en Purcell op meer dan voldoende wijze werden gezongen, is op zichzelf al verblijdend. En wat tot meer vreugde strekt: de uitspraak van het Engels, voor dilettanten toch waarlijk niet gemakkelijk, was zeer goed.

Maar behalve al deze prettige dingen, dient óók te worden opgemerkt, dat de meeste dirigenten over te weinig kennis van zaken beschikken. Het zal dan ook vóór alles nodig zijn de kwestie van de opleiding van koordirigenten ernstig onder ogen te zien. Want zij zijn het uiteindelijk, die het koorwezen leiding moeten geven.

Het programma werd gecompleteerd met enkele pianosoli door Hans de Jong.

De celliste Blanche Schiffmann, die tegelijkertijd in de Kleine Zaal een recital gaf, bracht de eerste uitvoering van Escher’s Sonata Concertante (uit 1943): een voortreffelijk gebouwd stuk, belangrijk van inhoud en uitstekend voor de instrumenten geschreven in een persoonlijke, zij het ook Frans georiënteerde stijl. Evenals in Beethoven’s sonate opus 102, nr. 2 toonde de celliste ook hier een behoorlijke techniek te bezitten; haar optreden maakte een sympathieke indruk, vooral door haar gezonde muzikaliteit.

Het was jammer, dat dit spel wat schools bleef, weinig bezield ook. Wèrkelijke muziek kwam van haar voortreffelijke begeleider Jan Odé.

LEX VAN DELDEN

(Van onze muziekredacteur)
Onder de plechtige klanken van de door enkele koperen blaasinstrumenten gespeelde muziek betrad vanmiddag Sem Dresden de grote zaal van het Koninklijk Conservatorium in Den Haag voor het laatst als directeur van zijn “school”. Honderden waren er verzameld om dit afscheid bij te wonen, vele bekenden uit muziekkringen, en natuurlijk de leerlingen, zijn leerlingen.

Wij zagen o.a. prof. dr. Bernet Kempers, dr. Paul Cronheim (directeur van de Ned. Opera), Henri Zagwijn (voorzitter van het Genootschap van Ned. Componisten), Hendrik Andriessen (directeur van het Utrechts Conservatorium).

Er werden veel hartelijke woorden gesproken, getuigend van bewondering en vriendschap. De heer Van Haaften, die namens de commissie van toezicht van het Conservatorium het woord voerde, onthulde een door mej. Gra Rueb vervaardigde buste van de scheidende directeur en een gramofoon.

Mr. H. J. Reinink voerde het woord namens de minister van O., K., en W., weth. Van Zwijndrecht namens het gemeentebestuur van Den Haag. Everhard van Beynum vertolkte de gevoelens van de leraren, W. Andriessen sprak als directeur van het Amsterdams Conservatorium en dr. Walther Boer als inspecteur van het muziekonderwijs.

In een geestige slotrede sprak daarna Sem Dresden de laatste woorden als directeur van zijn school.